Geite (Veldeke)
Veurblaad - Recènte verangeringe - Alle Artiekele - De Kaffee - Zandjbak - Hölp - Willekäörige pazjena - Aanmelle veur Wikibeuk - Gebroekersportaol - Spellingshölp - Bokelies
Trök nao de veurpagina
spelling: Hoeaglèmbörgsj - Internasjonalspelling
Inleiding/introductie bewirk
Naeve d'n hóndj waar de geit bao zieëker ein vanne ieëste dere die gedomesticeerd woorte. De luuj die zich bezig hele mit geite kome d'r al snel achter det de bieëster hie zieër gesjik veur ware. De vruueg gesjiedenès in Limburg is neet bekèndj, mer aanwiezinge gaeven aan det die al veur de veroveringe van 't Romeinse Riek hie gehaaje woorte. Geite zeen ömmer populair gewaes ónger klein boere, meh woorte neerbugendj bekeke door grótter en commerciëler boere. De recenste verangeringe in 't boerekapitaal höbbe daorentaenge d'n houfklank verlag nao alternatief óngernömminge en 't is noe good meugelik óm boerderieje mit mieër es 1.000 geite aan te treffe.
Óndanks det deze grui van zieër groeate geitestalle zich betrèkkelik recent haet aafgespeeldj, is t'r ömmer 'n interesse oet hobby gewaes veur kleinder geithaje, wobie de raejes meistal es hobby en veur te fokke zeen gewaes. Dit brink meistal mieë produkten óp es 'n famielje verbroek en zoea óntstaon nuuj, klein famieljeóngernömminge. Dit book is bedoeldj es 'ne gids veur luuj die geiten óp 'n klein sjaol haajen, ouchal zal e groeat deil vanne informatie netuurlik ouch veur geiten in eder situatie gelje wodoor dit ouch veur anger geitehajers interessant en broekbaar kin zeen.
De geit: eigenhejen en rasse bewirk
Geite waere döks vergeleke mit anger boerderiedeer en daoróm wuuerdj 't snel dudelik det die väöl aspekte mit beveurbeildj kuu en sjäöp deile. Angerziedsj is 't lestig óm euvereinkómstigheje in häör gedraag te vinje. Geite zeen nuujsjierig, aktieve en meugelik ónnag intelligente dere - "meugelik" ómdet det lestig objectief te benaoderen is zónger ènnig tests oet te veure. Häör nuujsjierigheid guuef zieëker 'n indrök van slömheid; zoea zölle geite beveurbeild eder nuuj ómgaeving grónjig óngerzeuken, al is det e vèldj, 'n sjuur, 'n ren of 'n wei. Wen e sjaop bie vergelieking in e nuuj vèldj geplaats wuuerdj zölle die drek mit aeten aanvange, drek wenn die door d'n ingank kómme. Geite daorentaege zölle zich snel óm d'n hèk haer bewaegen, daotaengenópkömmen óm euverhangendje tek te kinne bereiken en zölle snel weike plaatsen in 't hekwerk vinjen óm den zoea snel es ze kinne d'rdoorhaer te gaon nao 't vólgendje vèldj. In e geboew zölle ze alles det binnen handjbereik is óngerzeuken en dao mót me-n euver naodinke, went geite gaon gewuuenlik óp häör achterbein staon mit häör veurpuuet taengen 'n moer of get dergeliks en den mèt 'n vólwasje geit al snel twieë maeter vanaaf de gróndj gemaete. Feitelik zal alles det kawwe neet taengewèrk óngerzóch waere, dös ouch lektrik kabels, raengepiepe, kitrenj, naegel enzovoorts.
Sommige geiten höbbe de gewuuendje óm óp hout te knagen en det kin groeate sjaaj aan deile van geboewer wie deuren en raamkenj veroearzake. Alleids, neet alle geite doon dit en mit e bietje gelök zölle die redelik content zeen in 'ne betrekkelik boewvallige sjóp.
Neet alle aspecte van 't geitekarakter zeen negatief. Geite zeen versjrikkelik vröndjelike dere en lieken aandach te genete. Geite waeren in kleine aantale gehajen en die die mitte handj, mit zorg en mit aandach groeat gebrach waere wie óp melkhaajerieje waere gans "luujvröndjelik"; ze zölle häöre verzorger euveral volgen en zöllen ömmer kómmen óm te óngerzeuke waat t'r ane handj is. Hiedoor waeren hieël väöl hanjelinge mit geite betrekkelik mekkelik. Wiejer zeen die mekkelik te vange wen wuuertj veurgedaon esof ze gekäördj waeren in plaats van det t'r óp häör gejaag wuuertj en wen ze gevange zeen gewaore zölle ze meistal mit weinig taengewirking stèl staon. Det gezag höbbendje, wen die aanvuuele des se ze wils vangen en ze det neet wille, kinne die zieër lestige dere zeen óm in 'nen hook te drieve. Ederein mit allein mer ein of twieë geite wuuertj 't aangeraojen óm die ederen daag te vodere, zelfs wen ze inne wei loupen en det neet ech nuuedig höbben, ómdet wen geite lieëre wie die de voderömmer of -tes herkènne, kinne die meistal óngerhandj euveral haergeveurdj waere! Wen geite zoea getraindj waeren en den oet häör hok of wei oetbraeke, kinne ze gewuuenlik trökgeleidj waere nao wo ze huuere door mit de voderömmer of -tes te sjöddele! Dees techniek is ouch henjig veur wen 'n geit in 'n groep gevange mót waeren: 't is den betrekkelik mekkelik óm 'm te griepa wen die geite zich veurdringen óm es ieëste aan 't voder te kómme. De vröndjelikheid van geite maak dees zieër fijn bieëster óm te hajen of mit te wirken en ze kinne den aeve beloeanendj, of zelfs mieër, es beveurbeeld 'nen hóndj zeen. Dees vröndjelikheid taenge luuj kump echter neet ömmer tösje geite zelf veur en in 'n groep kinne ze zieër hatelik doon taenge dere die ze neet moge. Daoróm is 't neet gemekkelik óm vólwasje dere die einanger neet kènne biejein te doon en 't zal väöl pesterieje gaeve toetdet de "pikorde" vasgezatj is gewaoren en wen 'n geit constant geplaog wuuertj kin t'r gestress of zelfs krank waere. Hiejóm wuuertj ederein dae 'n kudde mit geite wil ópboewen geadviseerdj óm dit mit jóng speenlamme, lamme die gein milk mieë kriege, te doon, ómdet dees gein aggressieve niegingen höbben en gewuuenlik perbleemloeas dooreinanger gezatj kinne waere. Wen ajer geite biejeinanger geplaats waere höbbe die mieë vloeróppervlak en voderruumdje nuuedig toetdet die einanger aanvaardj höbben en 'n hiërarchie (rangorde) höbben ópgezatj. Geite mit hores zeen ömmer väöl lestiger en zölle väöl ieërder plaogen es geite die gein hores höbbe.
't Baovestaondje tèltj zich óp bie 't feit det geiten 'n individueel karakter höbbe: kórt gezag, geite zölle zich noeaits 'tzelvendje gedragen en dös zal 'n groep van twintjig geite zich es 'n groep van twintjig individue gedrage - det in taengestelling toet 'n groep van twintjig kuu of sjäöp, die zich ieërder es 'n groep zölle gedrage.
Wiezoea geiten haje? bewirk
Es de laezer nag neet gans van 't ganse idee van geiten aaf wuuertj gehaje toet noe is de volgendje stap óm d'reuver nao te dinke wie me zich mót vestigen es 'ne geitenhajer. De ieëste beslissing die me mót nömmen is welke saort geite me wiltj höbben en de kuues in Limburg versjiltj neet ech get van anger lenj, namelik: melkgeite, wolgeiten of vleisgeite. Dit hink ónvermiejelik same mit 't wiezoea van 't geitenhajen en wat dien haop is óm d'rmit te bereike, meistal is det 'n kuues oet twieë aspekte: doe wils die es hoesdier, veur kènnes van 't fokken of veur verbaeteringen in 't fokke te vinjen off veur häör produkte, det muuegelik inhèltj det ze de hoofbron van de inkómste mótte waeren of allein mer 'ne zelfóngerhaajendje hobby mótte zeen.
De netuurlike vröndjelikheid van geite zorg det ze 'n ideaal hoesdier veur ederein mit voldoende veurzeningen óm ze te haje zeen. De essentiële binuuedighede zeen 'n wei of 'nen haof worin ze zich vriejelik kinne róndjbewaegen en 'n óngerkómme det häör druueg hèltj wen 't raengentj en eweg van de trèk wen de wintjerwindj bluues. Dees aspekte zölle gans behanjeldj waeren in 't kómmendje hoofstuk. 'n Boerderie of e gehaof haet gewuuenlik versjèllendje geboewe die gesjik zeen veur geite zónger enigszins veur häör aangepas te hove waere.
Ein van de belangriekste veurwaerdes veur 't haje van geite is de volledige toelègking vanoet de geitenhajer: wie alle diere drage die de hoeagste verantjwäördelikheid en 'n behuuerlike binjing is nuuedig, det wil zègke det 't ónmeugelik is óm häör zoeamer achter te laoten en óp vakantie te gaon beveurbeildj, behauven es t'r 'ne gojen en betroewbar reservegeitenhajer bisjikbaar is. Wiejer kinne geite mekkelik 'ne fersjrikkelik boete verhajing lègkendjen hoeväölheid tied van de geitenhajer ópeisen in vergelieking mit anger dieren en daen aandach vreug echte toelègking gezeen vanoet de geitenhajer. Ederein dae gewèndj is aan kuuj die betrekkelik weinig aandach behoven en ópeise wuuertj verras of in shock gebrach wen d'r d'rachterkump wie väöleisenj geite zeen en die die gaaroet gein ervaring mit 't haje van geiten höbbe kinne baeter emes bezeuke dae geiten hèltj óm 'n idieë te kriege van waat d'r allemaol bie kump kieken en te zeen wie emes anges die versjèllendje aspecte van de benuuedigdhede van 't geitenhaje haet benaoderdj.
Vråge veur 'ne eventuele toekómstige geitenhajer:
- Höb ich d'n tied d'rveur?
- Höb ich de ruumdje d'rveur?
- Kin ich veur 't good óngerdaak zorge?
- Kin ich 't financieel aan?
- Waatveur saorte geite wil ich? Mèlk-, wól- of vleisjgeite?
't Volgendje woreuver me mót naodinken is waatveur ras of rasse me viltj gaon haje. 't Guuef zoea óngevieër twieëhóngerdj saorte geiten euver de ganse waereldj en daonaeve guuef 't ouch väöl kruutsinge mit häör eige kläörpetroeane en kènmèrke.
Mèlkrasse bewirk
Saanen - De Saanen en aafgeleidje rasse zeen ein van de populaire mèlkrasse. De zuvere Saanen kump oet 't Saanental-daal in 't zuje van 't kanton Bern in Zwitserlandj, mer hae kump ouch veur in 't Simmental-daal wo d'r Gessenay genömp wuuertj. De haore van de Saanen zeen ömmer wit, maer haet aafentoe zwarte vlekken op d'n huud, mit name róndj de naas, de oearen en d'n uier. De vach is gebroekelik e bietje roew, aafentoe mit e kleid mit haore det róndj de achterpuuet gruitj. 't Gemiddeldj gewich van e wiefken is 55 toet 65 kilo en het kin 2.000 kilo mèlk per jaor producere.
't Groeatste deil van de zuvere Saanengeiten in dees regio kump van Zwitserse importeringen oete twèntjiger jaore, mae recente óntwikkelinge binne de technologie van kónsmaotige inseminatie maak 't meugelik óm taengewuuerdjig zaod van Saanengeite vanoet Zwitserlandj nao hie te importere.
Toggenburg - Ein anger Zwitsers ras det oet 't kanton Sankt-Gallen kump. Ze zeen lichbroen mit ópmèrkelik witte kläörpetroeanen aan de kóp, de bein en de vót róndj de stert. Ze höbbe meistal 'ne rieëdelik lange, ruge vach mit e kleid van haore det róndj de achterpuuet gruitj. Die kinne waal of neet horens höbben en make vergeliekbare mèlk es de Saanen en höbben e geliek temperament, ouchal zègke sommige det ze e bietje snelder óp te winje zeen es de Saanen.
Britsjen alpien - Nag e Zwitsersj ras. De kleurpetroeane zeen geliek aan de Zwitsersje Bundner-Strehlengeit, mer hae is allein mer wied verwantj. Hae is eigelik óntstange oet 'n kruutsing gedoerendje de twintjigsten ieëuw. De huud is glömmendj zwart mit witte merke róndj 't gezich, de bein en de stert, zjuus wie de Toggenburg. Britsje alpiene kinne hoeag aantale milk producere, meh neet zoeaväöl wie de Saanen of de Toggenburg.
Anglonubisj - Dit ras kump van 'n kruutsing tösje Indische en rassen oet 't Midden-Oeaste die daonao ónnans mit Ingelsje geiten in de neugentieëndjen ieëuw vermink woorte. De houfkènmèrke van dees geit, in vergelieking mit anger rasse, zeen häör lang, hangendje oeare en häör groeate, Romeinse naas. 't Zeen groeate geite: de vruikes waege róndj de 70 kilo en de menkes róndj de 100 kilo. Ze kinne eder kläör höbbe, meh duusterbroen mit 'ne zwarte streep óp de rök is 't meis veurkómmendj. Dit is de kläör van de Ingelsje geit. Anglonubisje geite make neet zoeaväöl milk es Zwitsersje rasse, ouchal kinne sommige indrukwekkendj väöl producere. De milk die ze maken is echter van 'n väöl hoeager kwaliteit en haet mieë vèt en eiwitter.
Qua termperament zeen ze e bietje mekkeliker óp te winjen en in groeater geitekuddes minge ze zich neet mit anger rassen - in commercieel geitekuddes doon ze-n 't 't bès wen ze de mieërderheid vorme. Ze höbben e langer paarseizoen es anger rasse, meugelik is det 'n euverbliefsel van häör tropische aafkóms.
Golden Guernsey - Es de naam al zaet, kump dit ras vanne Kanaaleilenj. Häör aantale gruie, meh ze zeen nag ömmer bès zeldzaam. Häör kläöring varieertj van zandjbroen toet riek roeadbroean en ze höbbe gebroekelikerwies 'ne rieëdelik lange vach, döks mit e kleid van haore det róndj de puuet gruitj. 't Zeen rustige bieëster en die zeen muuegelikerwies baeter gesjik veur kleinsjaolige geitenhajerie ómdet ze neet mit anger rasse mingen in groeate geitekuddes. Sommige make zieër väöl milk, mer 't is mènder es de Zwitsersje rasse. 't Zuut d'r nao oet det selective breeding (selectief fokke) leid toet baeter productieprestaties.